Był najpiękniejszym pałacem Suwalszczyzny! Dlaczego Pałac Paca w Dowspudzie przestał istnieć?

fot: Wizualizacja odbudowy

Pałac Paca w Dowspudzie - historia i współczesność 

Leżąca w województwie podlaskim Dowspuda skrywała niegdyś jeden z najpiękniejszych obiektów architektury neogotyckiej w Polsce, a być może i w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Pałac został wybudowany przez Ludwika Michała Paca - wojskowego, polityka i zarazem wielkiego miłośnika sztuki. Rezydencja miała zachwycać swoim pięknem i jednocześnie opowiadać historię rodu oraz Polski. Niestety po latach popadła w ruinę, a dziś zachowały się z niej tylko fragmenty. W 2016 roku obiekt wraz z przyległą działką został zakupiony przez prywatnego inwestora, który planował odbudowę i przekształcenie pałacu w ekskluzywny hotel. Mimo uzyskania zgody konserwatorskiej w 2021 roku, inwestycja wciąż nie została zrealizowana. 

Ludwik Michał Pac - wizjoner i mecenas

Pisząc o pałacu i jego historii, warto na początku wspomnieć osobę, która stała za jego powstaniem, a więc Ludwika Michała Paca. Był on m.in. generałem i członkiem Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego podczas powstania listopadowego, ale też wielkim miłośnikiem sztuki, dlatego nie szczędził środków na budowę rezydencji i sprowadzał artystów z różnych zakątków Europy, by każdy detal zachwycał zarówno w architekturze, jak i w wystroju wnętrz. Budowa pałacu rozpoczęła się w 1820 roku, a Pac specjalnie z Włoch sprowadził wybitnych architektów: Piotra Bosio i Henryka Marconiego. Rezydencja została ukończona kilka lat później, bo w 1823 roku. Z Italii przybyli również malarze Niccola de Angelis i Giovanni Battista Caretti oraz rzeźbiarz Carlo Aurelli, a park krajobrazowy zaprojektował Anglik John Heiton.  

Pałac miał pełnić nie tylko funkcję reprezentacyjną ostatniego z Paców, ale także służyć jako skarbnica dzieł sztuki i narodowych pamiątek. Zarówno rozplanowanie rezydencji, jak i wystrój wnętrz gloryfikowały chwalebną przeszłość rodu i historię Polski. Już sam wybór stylu neogotyckiego przywodził na myśl średniowieczne zamki i potęgę możnowładczego rodu. 

fot. relikty pałacu, stan na 2014 r., zdjęcia autorstwa T. Rogala (zabytek.pl)

Kim był Henryk Marconi?

Projekt pałacu powierzono Henrykowi Marconiemu, który, jak już wspomniałem, przybył do Polski specjalnie w związku z tym zleceniem. Marconi był wybitnym propagatorem stylu neoklasycznego i neogotyckiego, tworząc zarówno rezydencje magnackie, jak i liczne budynki użyteczności publicznej oraz obiekty sakralne. Jego dzieła można znaleźć m.in. w Warszawie, na czele z znanym Hotelem Europejskim przy Krakowskim Przedmościu, a także w różnych miejscach w całej Polsce. Ciekawymi obiektami są m.in. Pałac Wielopolskich w Chrobrzu oraz pijalnia wód w Busku-Zdroju. Warto jednak pamiętać, że Pałac w Dowspudzie stał się jednym z jego najbardziej znanych i cenionych projektów, a jednocześnie jednym z pierwszych polskich przykładów neogotyku inspirowanego angielskimi wzorami.

fot. Henryk Marconi na rycinie z epoki (fragment)

Upadek i ruina - co się stało?

Los pałacu okazał się jednak bardzo smutny. W 1830 roku Pac wziął udział w powstaniu listopadowym, po jego upadku wyjechał za granicę, a jego dobra zostały skonfiskowane. W 1835 roku zachorował na statku przewożącym go z Aten do Smyrny i zmarł tam 31 sierpnia. Skonfiskowanie dóbr i bezdzietna śmierć Paca sprawiły, że o obiekt przestano dbać, a na dodatek w 1885 roku pożar strawił większość rezydencji. Kolejne dziesięciolecia przyniosły dalszą dewastację, zaniedbany budynek popadał w ruinę, a sam rozległy park krajobrazowy stopniowo tracił swój dawny urok. Mimo tych przemian pewne fragmenty dawnej świetności pałacu przetrwały, jest to imponujący portyk oraz części parku krajobrazowego, które wciąż przyciągają turystów i miłośników architektury. 

fot. Pałac w Dowspudzie, rycina, XIX w.

Plany (marzenia) o odbudowie

W 2016 roku ruiny wraz z 21-hektarową działką nabył inwestor, który zapowiedział odbudowę pałacu z przeznaczeniem na hotel. W 2021 roku uzyskał zgodę Podlaskiego Urzędu Ochrony Zabytków (tzw. Urząd Konserwatorski) w Białymstoku, choć projekt początkowo odrzucono ze względu na brak materiałów umożliwiających wierne odtworzenie zabytku. Od 2021 roku prace budowlane wciąż się nie rozpoczęły. Nieoficjalnie przyczyną tymczasowego zawieszenia inwestycji mogły być m.in. rosnące koszty prac budowlanych i nieopłacalność inwestycji, której koszt szacuje się na co najmniej kilkadziesiąt milionów złotych! Warto jednak pamiętać, że inwestor oficjalnie nie zrezygnował z odbudowy, jednak nie podaje on jakiegokolwiek terminu rozpoczęcia prac. 

Osobiście mam nadzieję, że obiekt uda się odbudować, jeśli nie teraz, to w ciągu kilku lat. Pałac Paca był jednym z największych obiektów architektury neogotyckiej w naszym kraju i zachwycał swoim pięknem. Dlatego jego odbudowa tym bardziej powinna zainteresować lokalne oraz centralne władze, które powinny wspierać odtwarzanie cennych obiektów, ważnych zarówno dla historii naszego kraju, jak i historii architektury.

Piotr Gadomski (architektoniczna@rewolta.org)